مراسم کوزه شکانی در خراسان جنوبی
مراسم کوزه شکانی در خراسان جنوبی یکی از آداب و رسوم تقریباً فراموش شده ای است که در چهارشنبه آخر سال معروف به چهارشنبه سوری در این استان برگزار می شود. کوزه شکانی در کنار آداب و رسومی مانند پریدن از روی آتش (به نام توشو) و جشن جشن دهقان (دهقان) در این منطقه رواج داشته است. کوزه شکن یک سنت رسمی قدیمی در این نقطه از ایران است.
مفهوم مراسم کوزه شکانی به طور نمادین شبیه جشن نوروز (سال نو ایرانی) است، زیرا نشان دهنده جایگزینی کهنه با جدید، گذشته با حال و گذار از روزگار بد به زمان خوب است. در قدیم در بسیاری از شهرهای استان خراسان جنوبی مرسوم بود که در چهارشنبه آخر سال کوزه ها و کوزه های قدیمی را می شکستند. اینها آنهایی بودند که دیگر آب سرد را در خود نگه نمی داشتند یا جلبکهایی در داخل آنها رشد می کرد و آنها را سبز می کرد. برخی خانواده ها مقدار کمی زغال در داخل این دیگ ها به نشانه بدشانسی، سکه هایی برای افزایش ثروت و امرار معاش و نمک به نشانه دید تیزبین می گذاشتند. قبل از شکستن دیگ آن را دور سر همه اعضای خانواده می چرخاندند. پس از آن دیگ را به دست زن خانه میدادند و او به پشت بام یا بالای خانه میرفت و دیگ را روی زمین میاندازد و باعث شکستن آن میشد. برخی نیز محصولات غالب آن زمان مانند جو، گندم یا لوبیا را در دیگ می ریختند تا پس از شکستن آن، خوراکی برای پرندگان باشد.
مراسم به این صورت بود: عصر روز چهارشنبه مردم مقداری هیزم با خود به پشت بام می آوردند و در دیگ هم آب می ریختند. سپس قسمتی از آب دیگ را به چهار گوشه پشت بام خالی خالی می کردند و متعاقباً دیگ را از بالای خانه به پایین پرتاب می کردند و آن را می شکستند. همزمان با شکستن دیگ این ابیات را می خواندند:
درد و رنج من در دیگ (کوزه) ریخته شود
آه درد و رنج دیگ را به کوچه باریک (کوچه) انداختن
توجه داشته باشید که بیت آخر بازی با کلمات است، زیرا کوزه به معنی کوزه و کوچه به معنای کوچه باریک است
یا دوبیتی زیر:
«برو غم، بیا شادی؛ برو سختی، بیا رزق»
این اقدام ریشه در باور مردم خراسان جنوبی دارد که با شکستن دیگ و دفع بلا و مصیبت ریخته شده در آن، سعادت و برکت نصیبشان می شود. دلیل دیگر این عمل استفاده روزانه از دیگ های بدون لعاب برای نوشیدن آب و نگهداری مواد غذایی بود. آنها معتقد بودند که استفاده از گلدان بدون لعاب برای بیش از یک سال باعث ایجاد شرایط غیربهداشتی می شود و به دلیل ناخالصی های جذب شده توسط دیواره های گلدان می تواند منجر به بیماری شود
برخی معتقدند کوزه شکانی شکستن دیگ یکی از دلایل شکوفایی هنر سفالگری در این منطقه بوده است. از آنجایی که مردم به طور گسترده در زندگی روزمره خود از سفال استفاده می کردند، با شکستن گلدان های قدیمی، نیاز به خرید ظروف جدید برای ذخیره آب و غذا دارند. در پایان مراسم کوزه شکانی، مردم خراسان جنوبی کوزههای نو و تمیز خود را از آب چشمه قنات پر میکردند و با شادی به خانههای خود میبردند و بر سفره هفت سین میگذاشتند. سفره سنتی برای جشن سال نو ایرانیان . می گویند سنت کوزه شکانی به دوران قاجار برمی گردد و در آن دوران معنایی عاشقانه نیز به این آیین اضافه شده است. بر این اساس خانواده هایی که دختر ازدواج کرده بودند، دستمالی به دسته دیگ می بستند و به دختر می دادند تا از پشت بام به داخل کوچه بیندازد. اگر جوانی عاشق دختر آن خانه بود، دستمال را از سر کوچه برمی داشت و با آن به خواستگاری او می آمد. اما هدف اصلی از این آیین این بود که عادت به استفاده نکردن از گلدان های آلوده را در مردم ایجاد کند. اما به مرور زمان با این حس عشق، سنت کوزه شکانی برای مردم آن زمان جذابیت بیشتری پیدا کرد. بعد از چند روز خواستگار با دستمال و جعبه شیرینی و قابلمه تازه به همراه خانواده اش می آمد تا از دختری که قابلمه اش شکسته شده بود خواستگاری کند.
مراسم کوزه شکانی یک آیین شاد و پرشور است. این مراسم در تاریخ ۴ بهمن ۱۳۹۱ (تقویم ایرانی) به شماره ۸۱۷ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ایران به ثبت رسید. این مراسم همه ساله در آخرین پنجشنبه سال به صورت محلی در شهرستان قاینات و به صورت نمادین در باغ جهانی اکبریه بیرجند برگزار می شود. از آنجایی که اسفند (اسفند) جایگاه ویژه ای برای مردم بیرجند دارد، در این ماه نه تنها کوزه شکانی انجام می دهند، بلکه آداب و رسوم دیگری مانند سرسوزی کاشت، پخت سمنو، مراسم شاه مولایی، حنابندان، نان پزان (نان) را نیز انجام می دهند. شیرینی پزی)، ریگ و کوزه، شیرینی پزان، پرداخت بدهی و فاتحه خوانی در کنار نظافت منزل و تهیه تنقلات سنتی در شب عید.
