اب انبار
مردم ایران از گذشته توجه ویژهای به ارزش آب و معنای ارزشمند آن داشتهاند. نه تنها از تقدس آب و الههی آن اطلاع داشتهاند، بلکه به دلیل خشکی بسیار زمینهای فلات ایران نیز همواره به دنبال راهکارهایی برای ذخیرهسازی این ماده مقدس بودهاند. بنای آبانبار یکی از اختراعاتی است که به این منظور طراحی شده و در انواع گرد و طولی از مصالح مختلف مانند سنگ، ساروج، و گچ ساخته میشود. این آبانبارها دارای پلانهای مدور، مستطیلی و چلیپایی بوده و در هر کدام از آنها درگاههایی برای ورود آب به برکه و کانالهایی برای آبرسانی و همچنین درگاهی جهت برداشت و استفاده از آب توسط مردم وجود دارد.
از زمانهای دور، همواره در کنار طرحهای عمده برای تامین آب نظیر قناتکشی و ساخت سدها، به ذخیرهسازی آبهای زمستانی و استفاده از آن در فصلهای کمآب و خشکسالی نیز توجه شده است و بناهایی چون آبانبارها به همین دلیل احداث شدهاند. قدیمیترین نمونهی باقیمانده، منبع ذخیره آب معبد چغازنبیل در خوزستان است.
عبارت “آبانبار” نشان دهنده محلی است که برای ذخیره و نگهداری آب استفاده میشود. در فصول پاییز و زمستان که نیاز به آب برای کشاورزی کمتر است، مردم دیار کویر یزد، جهت صرفهجویی در آب قناتها، آب را در داخل آبانبارهای عمومی و خصوصی خود ذخیره میکنند. در فصل تابستان، زمانی که حتی قطرهای آب نیز ارزشمند است، از آنها استفاده میشود و زندگی طبیعت را زنده نگه میدارد. برخی از آبانبارهای دیدنی یزد شامل آبانبار گلشن، آبانبار تکیه امیرچخماق، و آبانبار شش بادگیر یزد هستند.
آبانبار یکی از عوامل مهم در سکونتگاههای کویری، از جمله مناطق یزد، کاشان، میناب، لار، گراش، اوز، و خنج/جنوب استان فارس است. در استانهای مختلف ایران مانند استان فارس، تعدادی از آبانبارها هنوز هم در حال استفاده هستند.
شهرستان اوز/جنوب فارس را میتوان به عنوان یکی از نمونههای فعال در سا خت و ساز آبانبارها در جنوب فارس نام برد؛ زیرا مردم فعال و باهوشی که برای آیندگان بناهای زیبایی را احداث کردهاند.
یخچال ها
در گذشته، برای دسترسی به یخ در تابستان، سازههایی ایجاد میشد که در زمستان، آب باران و برف در آنها ذخیره و به یخ تبدیل میشد. این سازهها به نام “یخچالها” شناخته میشدند. امروزه، نمونههایی از این سازهها در شهرهایی مانند کاشان و دیگر مناطق وجود دارند که به مرکز گردشگری تبدیل شدهاند.
قنات
قناتها با گذشت سدها از هزاره سوم پیش از میلاد شکل گرفتهاند و یکی از ابداعات مهم بشر در پیشبرد کشاورزی و تامین آب مناطق کمآب محسوب میشوند. معماری قناتها عبارت است از دانش و اطلاعات درباره سنجش فراز و نشیب زمین و حل مشکل شیب دادن قناتها و سایر محاسبات مربوط به آن. در بیشتر شهرهای کویری ایران، شکلگیری عناصر زندگی و حیات را به دلیل معماری و طراحی قناتها میدانند. شهرهای میبد، نائین، و کاشان از جمله شهرهای کویری ایران هستند که در آنها قناتها در شبکه آبیاری زمینهای زراعی نقش اساسی داشتهاند.
افرادی که قناتها را حفر کردهاند، به شدت آدمهای عالمی بودهاند و در زمینشناسی، آبشناسی و سایر زمینههای مرتبط مهارت زیادی داشتهاند، به طوری که هریک از رشتههای منتهی به رشته اصلی قنات در امتداد یک دره کشیده شدهاست.
طبق اسناد موجود، قدیمیترین قنات زنده شهرستان اردکان، قنات بهاالدینآباد است که در اصطلاح محلی به آن “بدانبادی نوا” میگویند.
قنات قصبه، طولانیترین و قدیمیترین قنات جهان است. به محض ورود به آن، روشنایی روز محو میشود و تاریکی جایگاه را فرا میگیرد. این قنات بعد از گذشت تمام این سالها، هنوز هم آب مورد نیاز شهر را بدون این که کسی توضیحی برای آن داشته باشد، تأمین میکند. پس از تلاشهای بسیار در سالهای اخیر، ایران موفق شد قنات قصبه را در فهرست آثار یونسکو ثبت کند.
آسیاب
آسیابهای آبی از جمله آثاری هستند که معمولاً در کنار آبادیها و بر سر راه قناتها و رودخانهها ساخته میشوند. این نوع آسیابها در گذشته به دلیل نزولات آسمانی و فراوانی آب در قنوات، نهرها و رودخانهها بر سر راه آب ورودی به شهرها و روستاها ساخته میشدند و به وجود آب فراوان و شیب کافی وابسته بودند. این آسیابها برای آرد کردن گندم و غلات دیگر به صورت کاملاً سنتی استفاده میشدند، به منظور تهیه نان و مصارف مختلف.
بازار
گسترش شهرها و افزایش ارتباطات اجتماعی، همراه با افزایش راههای کاروانی، توسعه کاروانسراها و تبادلات اقتصادی، منجر به شکلگیری فضای بازرگانی و تولیدی موسوم به بازار شد. این بازارها بیشتر در امتداد مهمترین راههای اصلی شهرها ساخته میشدند.
تیمچهها از جمله مکانها و بازارهای تجارتی به شمار میروند و در آنها، کاروبار خرید و فروش انجام میشود. تیمچه یک بازار سرپوشیده است. امروزه هنوز تعداد زیادی از کاروانسراها و تیمچههای تاریخی وجود دارند که به شکل و شیوه قدیمی بنا شدهاند و دارای ارزش تاریخی ویژهای در تجارت میباشند. این تیمچهها در گذشته به عنوان مراکز بازرگانی و جابجایی کالاها توسط بازرگانان استفاده میشدند.
کاروانسراها که تاریخ شان به چند هزار سال قبل باز میگردد، در زمان پادشاهی محمد ظاهرشاه، به تعداد ۹۰ کاروانسرا میرسیدند که برخی از آنها همچنان به همان شکل و شمایل گذشته خود باقی ماندهاند. در این تیمچهها، هنر معماری اصیل هراتی که به طرز عجیبی دلنواز و دیدنی است و منبتکاریهای نفیس که بر روی چوبها و برخی از ستونهای پایه کندهکاری شدهاند، به کار رفتهاند. اما برخی از کاروانسراها و تیمچهها تغییر حالت داده و به شکل مارکتها ساخته شده یا تغییر نام دادهاند.
بادگیر
بادگیرها از سمبلهای مهم معماری اصیل ایرانی هستند که از سالیان دور در ایران به عنوان تهویههای قوی ساخته و استفاده میشدهاند. بیشترین تعداد بادگیرها در شهرستان یزد به دلیل آب و هوای گرم و خشکی که دارد ساخته شده است. در واقع کارایی اصلی بادگیرهای یزد این بود که گرمای بیرون را به هوای خنک و مطبوعی تبدیل کنند تا به اتاقهای طبقه همکف و زیرزمینها فرستاده شوند.
یزد بیشترین تعداد و اولین بادگیرهای ایران را دارد. به طوری که زمان قدیم بر بالای هر خانهای بادگیر وجود داشته و در واقع دلیل نامگذاری یزد به شهر بادگیرها هم همین موضوع میباشد. مزیت و کارایی مهم این بادگیرها این بود که میتوانستند گرمای سوزان یزد را به هوای خنک و مطبوعی تبدیل کنند و در واقع از این بادگیرها برای تهویه قوی استفاده میشدهاست. کار اصلی بادگیر در دو بخش خلاصه میشود: یکی هوای دلپذیر و مطبوع را به قسمت زیر هدایت میکنند به طوری که هوا به محض اینکه به چشمههای بادگیر میوزد به دلیل وضعیت ویژه چشمههای بادگیر، باد با سرعت هرچه تمامتر به پایین کشیده میشود. کار دوم اینکه جهت دیگر بادگیر هوای گرم و آلوده را به بیرون میفرستد یعنی در واقع کار مکش را انجام میدهد. بعضی از بادگیرها، فقط از طریق جابجایی هوا، داخل بنا را خنک میکنند و بعضی دیگر هم از طریق جابجایی هوا و هم از طریق تبخیر این کار را انجام میدهند.
در مسیر بعضی بادگیرها که به سرداب راه پیدا میکنند، طاقچه یا گنجهای در دل دیوار تعبیه میشود و در چوبی میگذارند تا بتوانن باد را کنترل کنند. یعنی در زمستان در گنجه را میبندن تا ارتباط فضای داخل و خارج اتاق را قطع کنند. این گنجهها در اتاقها، کار یخچال امروزی را انجام
میدادند. نکتهی جالبی که در مورد بادگیرهای یزد وجود دارد این است که این بادگیرها در زمانهای گذشته بدون هیچ ابزار خاص و پیشرفتهای و کاملا با دست ساخته شدن، با این وجود بعد از تحقیقاتی که روی این شگفتیهای معماری ایرانی شد، مشخص شد که این بادگیرها کاملاً مهندسی شدهاند و حتی در ساخت همهی آنها به عواملی مانند مساحت حیاط، عمق قنات، ارتفاع بادگیر، پشت یا رو بودن به آفتاب و موقعیت جغرافیایی بادگیرها دقت شده است.
بادگیر عمارت دولتآباد، بلندترین بادگیر خشتی جهان است که در باغ دولتآباد واقع شده و یکی از ویژگیهای برجسته این باغ محسوب میشود. ارتفاع این بادگیر از سطح زمین حدود ۳۴ متر است. علاوه بر زیبایی معماری و تاریخی، این بادگیر به عنوان یک ماند کولر عمل میکند و با تبدیل هوای گرم و آلوده به هوای خنک و تازه، به خوبی محیط داخلی ساختمان را خنک میکند. این ویژگی طبیعی بادگیر، به صورت مؤثری به افزایش راحتی و کیفیت زندگی در داخل عمارت کمک میکند و نقش مهمی در ایجاد شرایط زندگی بهتر برای ساکنان دارد.
سردابه
سردابه، مکانی است که در طبقه پایینتر از سطح زمین در مقبرهها و آرامگاهها ساخته میشود. این فضا معمولاً برای محافظت از قبرها و تدفینها در برابر عوامل مختلف آب و هوا، به ویژه رطوبت و گرما، استفاده میشود. در بعضی از مقابرها، سردابهها به منظور ایجاد محلی برای انجام زیارتها یا مراسم مذهبی نیز طراحی میشوند. این فضاها معمولاً با استفاده از ساختارهای زیرزمینی و مجاور قبرستانها احداث میشوند و از سازههایی مانند گنبد یا تونلهای کوچک بهره میبرند.
حمامها در زمانهای گذشته نقش مهمی در زندگی اجتماعی و بهداشتی مردم داشتند. این مکانها نهتنها به عنوان مکانی برای شستشو و تطهیر بدن استفاده میشدند بلکه به عنوان مرکزی برای تبادل اطلاعات، اخبار و حتی سرگرمی و تفریح نیز مورد استفاده قرار میگرفتند.
حمام
در زمانهای قدیم، افراد برای شستشو و تطهیر از آب رودخانهها و چشمهها استفاده میکردند، اما با گذر زمان، نیاز به ایجاد مکانهای مناسبتر و مدرنتر برای این منظور پیشآمد. بنابراین، حمامها به عنوان بناهایی که مجهز به سیستمهای آبیاری و تهویه هوا بودند، ساخته شدند.
یکی از ویژگیهای مهم حمامها، معماری و طراحی آنها بود. این بناها دارای بخشهای مختلفی بودند که شامل حوضچهها، پلهها، آتشدانها و سایر اجزاء بودند. معمولاً دیوارهها و کف حمام از موادی مانند ساروج ساخته میشدند تا از آسیبهای ناشی از رطوبت و آب جلوگیری شود.
در زمانهای گذشته، حمامها بیشتر به عنوان مرکزهایی برای اجتماعات اجتماعی و تبادل اطلاعات شناخته میشدند. افراد در این مکانها علاوه بر شستشو، از فرصت برای گفتگو، بازی و خواندن شعر و داستانها نیز بهره میبردند. این امکانات باعث میشد که حمامها محلی محبوب و پرطرفدار برای افراد شود و به جزء مهمی از زندگی روزمرهشان تبدیل شود.
حمام چهار فصل اراک
حمام چهار فصل اراک در واقع یکی از آثار برجسته معماری و کاشیکاری ایران در دوران ناصری است که به دلیل زیبایی و منحصر به فرد طراحی و تزیینات خود، به عنوان یکی از نمونههای بارز معماری ایرانی شناخته میشود. این حمام به دلیل تزیینات زیبا و منحصر به فرد خود، جذابیت ویژهای دارد و در فهرست میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده است.
بنا به انگیزه ساخت حمام چهار فصل اراک، زمینه اقتصادی نسبتاً خوب در دوران حکومت ناصرالدینشاه بوده است. در این دوران، اراک به عنوان سلطنتی مستقل با نام سلطانآباد شناخته میشد و اقتصاد آن در رونق قرار داشت. حاکمان محلی، به ویژه برادر امیرکبیر به نام میرزا حسن خان، با مردم رفتار مهربانانه و دوستانهای داشتند که این امر باعث ایجاد ارتباطات مثبت با مردم و رونق فرهنگی و اقتصادی شهر شده بود.
یکی از ویژگیهای منحصر به فرد حمام چهار فصل اراک این است که در آن یک قسمت مجزا برای اقلیتهای مذهبی نیز وجود دارد. این نشان از رعایت احترام به تنوع فرهنگی و مذهبی در آن دوران دارد و نشانگر تلاش برای ایجاد انسجام و همبستگی میان اقشار مختلف جامعه است.
با توجه به این نکات، حمام چهار فصل اراک علاوه بر زیبایی معماری و کاشیکاری، نمایانگر ارزشهای فرهنگی و اجتماعی مثبتی است که در زمان دوران ناصری در این منطقه وجود داشته و به ارمغان آوردند.
حمام وکیل شیراز
حمام وکیل شیراز، در دورهی زندیه به دست کریم خان زند ساخته شده است. این حمام در مرکز شهر شیراز و نزدیک به دیگر بناهای زمان زندیان، از جمله بازار وکیل و مسجد وکیل واقع شده است. این حمام دارای بخشهای متنوعی است که از آن جمله، بخشی به نام “شاهنشین” ویژهی شاه بوده و برای استراحت و تفریح او اختصاص یافته است.
یکی از ویژگیهای قابل توجه حمام وکیل شیراز، استفاده از پیشرفتهترین اصول معماری زمان خود است. به عنوان مثال، درآیگاه یا ورودی حمام به صورت کوچک و با شیبی ملایم به هشتی شکل ساخته شده است، که پایینتر از سطح زمین قرار دارد. این طراحی به منظور جلوگیری از ورود سرما به داخل حمام و خروج گرما به خارج از آن انجام شده است.
با اینکه حمام وکیل شیراز به عنوان یک اثر معماری برجسته شناخته میشود، اما مهمترین ویژگی آن نه تنها زیبایی ظاهری بلکه استفاده از تکنولوژی و اصول معماری مدرن در زمان خود است که این حمام را یکی از برجستهترین اثار همان دوره معماری میسازد.
سی پک
سیپک، مکانی است که توسط تعدادی پله به فضایی برای دسترسی به آب منتهی میشود. برای ساخت سیپک، در زمین پلکانی حفاری انجام میشود و سپس این پلکان به مجرای قنات یا آب رسانی اصلی وصل میشود. در این محل، یک حوضخانه تهیه میشود که به آن “میکر” نیز میگویند.
سیپک از دو قسمت “سی” (به معنای سیاه) و “پک” (به معنای پاک) تشکیل شده است، که این واژه بیانگر پلکان متعدد در این بناها است.
برخی سیپک را به عنوان مستراح عمومی در نظر گرفتهاند که دارای امکانات مختلفی از جمله آبتنی، رختشویخانه و در برخی موارد غسالخانه میباشد. اما کلیدیترین استفاده از آب در سیپک، برای تطهیر، نظافت و شستوشو بوده و به طور کلی مصرف شرب آب در آنها انجام نمیشود.
