فرش کاشان
فرش کاشان در میان هنرهای دستی جایگاه ویژه و منحصر به فردی دارد و نمایانگر لطیفترین اندیشههای انسانی است. بوی خوش گلهای آن، گلاب دیده و خون سرانگشتان بافندگان آن، به روح بسیاری از خانهها و موزههای معروف دنیا جلوهای خاص بخشیده است.
از معروفترین فرش کاشان میتوان به قالی «شکارگاه» اشاره کرد که یکی از بزرگترین قالیهای جهان است. قالیهای معروف به «چلسی» و قالی «گلدانی» نیز به دلیل زیبایی خیرهکنندهشان موجب افتخار موزههای بزرگ جهان شدهاند. بازار بزرگ کاشان مملو از حجرههایی است که بهترین قالیهای دستبافت با اصیلترین نقشهای ایرانی در آنجا به نمایش گذاشته شدهاند.
حقیقت این است که فرش کاشان نه تنها هنرصناعی است و نه صنعت هنری، بلکه بهخودیخود یک هنر-صنعت محسوب میشود.
واژه “قالی” در نوشتههای باقیمانده از دوران پهلوی برای قالیهای نفیس با واژه “بُپ” یا “بوپ”۱، برای فرش نمد با واژه “نمت”۲، و برای فرش، جامه و بستر با واژه “ویسترگ”۳ استفاده میشده است. واژه “ویسترگ” از “ویسترن” به معنای گستردن گرفته شده است.
در لغتنامه دهخدا، معنای “بوب” اینگونه آمده است:
“فرش و بساط خانه… فرشی که آن را انبوب نیز میگویند… در ارمنی، بوب و در پهلوی، بوپ.”
ابوعون، نویسنده کتاب “الذیج” مینویسد:
“در قالی قلا، فرشی بافته میشود که آن را قالی مینامند. قالی به طور اختصاری به شهر قالی قلا نسبت داده میشود. قالی قلا شهری است در ارمنستان کبیر… از دوران انوشیروان، ارمنستان هنوز تحت حاکمیت ایرانیان بود تا زمانی که اسلام آمد… ارمینیاغس، یکی از اهالی ارمنستان، زمام حکومت را به دست گرفت. پس از او، زنی به نام قالی به حکومت رسید و شهری ساخت که آن را قالی قاله نامید، به معنای احسان قالی.”
در اشعار شاعران ایرانی نیز گاه به قالی و فرش اشاره شده است، از جمله:
– “هرچند که پشم است اصل هر دو / بسیار به است از پلاس قالی” (ناصر خسرو)
– “گر آزادهای بر زمین خسب و بس / مکن بهر قالی زمین بوس کس” (سعدی)
تاریخچه فرش ایرانی و فرش کاشان
سابقه فرشبافی در جهان را میتوان به آغاز تمدن در جوامع بشری نسبت داد. اما به هر حال، به دلیل عدم دوام بافتههای اولیه فرش، هیچ نمونهای از آنها به دست ما نرسیده است. به همین دلیل، حدسیات و نظریههای مورخان و محققان نیز نتوانستهاند زمان دقیقی برای تهیه اولین فرش مشخص کنند.
ایرانیان نیز نمیتوانند ادعای تولید اولین فرشهای دستباف را داشته باشند، اما شواهد و مدارک تاریخی، بهویژه کشف قالی پازیریک، نشاندهنده سهم عظیم آنان در خلق و تولید این هنر گرانبهاست. در کتابی که در سال ۱۹۵۰ درباره کشفیات پرفسور رودنکو، باستانشناس روس، منتشر شد، صحبت از کشف فرشی است که از گور یخزده یکی از شاهان سکائی در آلتایی مغولستان به دست آمده است. این فرش که به نام پازیریک شناخته میشود و به مدد یخهای سیبری تقریباً سالم مانده است، امروزه در موزه آرمیتاژ نگهداری میشود.
قدمت این فرش پرزدار و گرهدار به ۵ قرن قبل از میلاد بازمیگردد. طرح و نقشه آن، که سواران پارسی با پوشش و سلاحهای دوران پرشکوه امپراتوری ایران را به تصویر میکشند، نشان میدهد که این فرش به ایرانیان تعلق دارد. این فرش احتمالاً در مناطق ایرانینشین، مانند خراسان، یا در قلمرو حکومتهای ایرانی مانند مادها و پارتها بافته شده و با دقت فنی بالا و نقشهای پیچیده تولید شده است.
سوابق تاریخی فرشبافی در کاشان به زمانهای دور بازمیگردد و علیرغم بحرانهای اقتصادی، توانسته است همچنان به بقای خود ادامه دهد. قالیهای تاریخی و گرانبهای کاشان نمادی از زیبایی، ذوق و هنر ایرانیان در جهان هستند. قالی معروف شیخ صفیالدین در اردبیل، که تاریخ و امضای استاد مقصود کاشانی را دارد، گواهی بر این امر است.
در دوره صفوی، همزمان با اوجگیری رنسانس در اروپا، قالیهایی در کاشان تولید میشد که به خاطر زیبایی افسانهایشان امروز موجب شکوه و افتخار موزههای بزرگ جهان هستند. کاشان به عنوان مرکز بافت قالی درباری توسط شاه عباس کبیر بنیانگذاری شد و قالیهای تولیدی آن به قالی شاه عباس معروف شدند. تولیدات قالی در کاشان نقشی بهسزا در تجدید حیات هنری ایران داشتهاند.
انواع فرش کاشان
کاشان شهری است در حاشیه کویر مرکزی ایران که خانههای گنبدی شکل آن، نمایانگر سنت و مدیریت طولانی در شهرسازی است. صنعت قالیبافی در کاشان، مشابه دیگر مراکز بافت مانند اصفهان و کرمان، تا اواخر قرن ۱۹ احیا نشد. در واقع، استفاده از پشم مرینوس استرالیایی تا دهه ۱۹۳۰ ادامه داشت.
کاشان کارگاههای قالیبافی شهری ندارد و بر تولیدات دارهای خانگی تأکید میکند. مواد اولیه بین خانهداران در شهر کاشان و روستاهای اطراف توزیع میشود. قالیهای پرزدار و گرهدار با بهترین کیفیت هم برای مصرف خانگی و هم برای بازار صادرات تهیه میشوند.
فرش کاشان از چرخه رنگی قوی و ملایمی برخوردارند که شامل رنگهای قرمز، سبز، آبی، سیاه و سفید است. طرحهای این قالیها معمولاً ظریف و گردان هستند و بر اساس ترنجهای زیبا با زمینههای قرمز یا آبی، به صورت کف ساده یا پوشیده از نقشمایههای اسلیمی و گیاهی بافته میشوند.
بافندگان کاشانی همچنین با مهارت بسیار به تولید فرشهای تصویری ایرانی میپردازند که از جمله آثار هنری با ارزش به شمار میروند.
فرش کاشان با شهرت جهانی و جذابیت شاعرانهای که دارد، زیباییهای خود را به سراسر جهان عرضه کرده است. به گفته پرفسور پوپ، این قالیها بیش از هر صنعت دیگری، خصوصیات و رسوم قدیمی و مراحل مختلف فرهنگ و تمدن ایران را به تصویر میکشند. قالی کاشان شامل ارزشمندترین آثار هنری و شاهکارهای بینظیر و خیرهکنندهای در نوع خود است.
با تیزگشت همراه باشید.
