بازار کاشان
بازار یکی از عناصر اصلی شهر ایرانی است و به عنوان قلب تپنده آن شناخته می‌شود. این بازار در مرکز شهر قرار داشته و شامل عناصر عملکردی ویژه‌ای مانند کاروانسراها، تیمچه‌ها و راسته‌ها بوده که مختص سیستم اقتصادی بازار هستند.
در بازار کاشان، مشاغل متعددی مانند مسگری، رنگرزی و قالی‌بافی رونق داشته‌اند. امروزه، با وجود پیشرفت‌های علمی و صنعتی، هنوز می‌توان از زیبایی‌های بصری این مشاغل قدیمی مانند مسگری و قالی‌بافی لذت برد.
بازار کاشان وضعیت خوبی دارد و دارای تیمچه‌های زیبایی است که همچنان فعال هستند و کسبه‌ها در آنها به فعالیت خود ادامه می‌دهند، بنابراین اهمیت سابق خود را از دست نداده‌اند.
نام بازار کاشان از واژه پهلوی “بهاچار” گرفته شده که به معنای مکانی است که قیمت کالاها در آن اعلام می‌شود. در گذشته، بازارها هسته اصلی بازرگانی در شهرها و روستاهای خاورمیانه بوده‌اند. شهر کاشان دارای بازارهای سنتی بسیاری با معماری دلنشین است که از با شکوه‌ترین بازارهای ایران به شمار می‌روند.
بازار کاشان شامل بخش‌های مختلفی از جمله چند تیمچه (بازارچه)، مسجد، کاروانسرا و حمام است. از میان این آثار، تیمچه امین‌الدوله معروف‌ترین بخش بازار است و با معماری و تزئینات بی‌نظیر خود برجسته می‌شود.
آدرس بازار کاشان:
این بازار از خیابان باباافضل تا دروازه دولت گسترده شده است و ورودی‌های اصلی آن در این دو خیابان قرار دارند. با این حال، از کوچه‌های جانبی نیز می‌توان وارد بازار شد.
تاریخچه بازار کاشان:
در مورد قدمت بازار کاشان، مطالب بسیاری گفته شده است. بر اساس شواهد موجود، قدمت این بازار به دوره سلجوقی بازمی‌گردد. با توجه به قدیمی‌ترین کتیبه موجود در مجموعه بازار، یعنی بیت شعری که بر درب چوبی بزرگ سرای زغالی‌ها در بازار مسگرها کنده‌کاری شده است، تاریخ این بازار به قرن نهم هجری می‌رسد. اما محراب مسجد میرعماد نشان می‌دهد که قدمت این بازار به قرن هفتم هجری بازمی‌گردد.
این مجموعه در دوره صفویه از رونق اقتصادی و تجمل بسیاری برخوردار بود، اما در اثر زلزله سال ۱۱۹۲ هجری بخش بزرگی از بازار تخریب شد. پس از این زلزله، کریمخان زند در مدت کوتاهی تمامی خرابی‌ها را مرمت کرد. در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، تعداد زیادی سرا و بازارچه‌های دیگر به این مجموعه افزوده شد. اکنون این مجموعه علاوه بر راسته اصلی بازار، دارای بازارچه‌ها و سراهای متعددی است.
بازارچه قیصریه:
قدمت این بازارچه به دوران زندیه بازمی‌گردد و در آن بناهایی همچون مسجد، حمام خان و کاروانسرای نو قرار دارد.
بازارچه مسگرها:
بنیان اولیه این بازارچه نیز از دوره زندیه است و در آن کاروانسراهای گبرها و میرپنج واقع شده‌اند.
بازارچه ملک:
این بازارچه متعلق به دوره زندیه و قاجار است و مسجد تبریزی‌ها در آن قرار گرفته است.
بازارچه ارسی‌دوزها:
این بازارچه به دوران زندیه بازمی‌گردد و به بازارچه قیصریه متصل است.
بازارچه رنگرزها:
این بازارچه از آثار دوره صفویه است و آب‌انبار صباغ در این بخش قرار دارد.
کاروانسراها:
یکی از یادگارهای ارزشمند معماری ایران، کاروانسراها هستند که با ویژگی‌های خاص خود در تمام مناطق این کشور کهنسال در ادوار مختلف بنا شده‌اند.
تارونیه در سفرنامه خود کاروانسراهای عصر صفوی را این‌گونه توصیف می‌کند: کاروانسراها تقریباً مانند دیرها و معمولاً یک‌طبقه هستند و به ندرت بنای دوطبقه دیده می‌شود. یک درب بزرگ به عنوان مدخل کاروانسرا وجود دارد و در سه ضلع دیگر، در وسط، یک تالار با یک اتاق بزرگ ساخته شده است که مخصوص اقامت افراد محترم است. دو طرف تالار وسط، حجره‌ها و اتاق‌های کوچکی قرار دارد که هر فرد یکی از آنها را انتخاب می‌کند. معمولاً کاروان‌های بزرگ به داخل کاروانسرا نمی‌آیند زیرا ظرفیت پذیرش این همه جمعیت را ندارند.
راسته بازار عبارت است از مجموعه‌ای از حجره‌ها یا دکان‌ها که در دو سوی یک کوچه یا راهرو قرار گرفته‌اند، مانند:
– بازار مسگرها
– بالا بازار
– بازار صباغ
– بازار میانچال
– بازار کفاش‌ها
– بازار زرگرها
کاروانسرای گمرک (شریف خان):
سرای شریف خان که به کاروانسرای گمرک معروف است، در غرب میدان فیض (سنگ) واقع شده و از طریق دالان بزرگی به بازار متصل می‌شود. این بنا در سه طبقه ساخته شده است. طبقه اول شامل زیرزمین‌ها، حجره‌ها و انباری‌ها است. طبقه دوم حجره‌های تجار و طبقه سوم بالاخانه‌ها می‌باشد. در دوره قاجاریه که گمرک معمول شد، دفتر گمرک کاشان در این سرا قرار داشت، به همین دلیل سرای شریف خان را سرای گمرک می‌نامند.
کاروانسرای زغالی‌ها:
این کاروانسرا در ضلع جنوبی بازار مسگرها قرار دارد و درب دو لنگه چوبی آن که مربوط به قرن نهم است، تنها نشان بازمانده از بازار قدیمی آن دوران است.
تیمچه امین الدوله:
یکی از زیباترین بخش‌های بازار، تیمچه امین الدوله است. این بنا توسط فرخ خان غفاری ملقب به امین الدوله بین سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۲۸۵ هجری قمری و با معماری استاد علی مریم ساخته شده است. این بنا دارای سقفی با تزئینات زیبای رسمی‌بندی پرکار و تزئینات معقلی است.
تیمچه ملک‌التجار:
در میانه بازار بزرگ کاشان و در نزدیکی تیمچه امین‌الدوله، یک سرای دیگر وجود دارد که از نظر نقشه و اصول معماری و طرح‌های سقف و تزئینات، شبیه به تیمچه امین‌الدوله است، با این تفاوت که اندکی کوچکتر و نقشه‌ی آن فشرده‌تر است. این سرای سرپوشیده به نام حاج ملک‌التجار شناخته می‌شود و به عنوان بخشی از تیمچه‌های شهری کاشان شناخته می‌شود.
تیمچه صباغ:
تیمچه حاج حسین صباغ در بالای بازار و در نزدیکی آب‌انباری که خود وی بنا نهاده است، قرار دارد. این تیمچه دارای دو صحن بزرگ و کوچک است که در سه طبقه احداث شده‌اند. سقف صحن کوچک و بدنه‌های آن با استفاده از هنر گچبری زینت‌بخشیده شده و صحن بزرگ با آجرکاری و طراحی معماری تزئین شده است. این تیمچه هنوز هم در شرایط سالم و باقی مانده است.
آب‌انبارهای بازار:
در بازار بزرگ کاشان، نه آب‌انبار وجود دارد که برخی از آنها امروزه همچنان به کار می‌روند و برخی دیگر از کار افتاده‌اند. این آب‌انبارها عبارتند از:
۱. آب‌انبار مسجد میرعماد
۲. آب‌انبار پانخل
۳. آب‌انبار درب زنجیر
۴. آب‌انبار بالابازار
۵. آب‌انبار مدرسه سلطانی
۶. آب‌انبار میانچال
۷. آب‌انبار گذر نو
۸. آب‌انبار صباغ
مساجد بازار کاشان:
مساجد بازار کاشان دارای تعدادی مسجد می‌باشد، اما مهم‌ترین و تاریخی‌ترین آنها عبارتند از:
مسجد و مدرسه سلطانی:
این بنا در گذرنو و در نزدیکی بازار زرگرها و همچنین کنار خیابان محتشم قرار دارد و به عنوان یکی از آثار دوره قاجاریه شناخته می‌شود. ایوان اصلی این مسجد با کاشی‌های هفت رنگ زینت‌بخشیده شده است. این بنا زیبا به دستور فتحعلی شاه قاجار و برای تدریس ملا احمد نراقی کاشانی ساخته شده است.
مسجد میرعماد:
این مسجد در جنوب میدان فیض (سنگ) و بین بازار مسگرها و بازار بزرگ واقع شده است و از آثار دوره سلجوقی به شمار می‌آید. ویژگی‌های این مسجد شامل سردر زیبا با تزئینات مقرنس کاری، منبر کاشی‌کاری معرق و حدود ۱۱ کتیبه و سنگ نوشته می‌باشد.
مسجد تبریزی‌ها:
این مسجد در بازارچه ملک واقع شده و از آثار حاج محمدحسن تبریزی است. مسجد دارای سردر کاشی‌کاری و شبستانی بزرگ می‌باشد و دیوارهای آن نیز با نقاشی‌های نفیس تزئین شده‌اند.
حمام‌های بازار کاشان:
حمام‌های بازار کاشان، به دو حمام تاریخی شناخته می‌شوند که عبارتند از:
حمام خان:
این حمام به دوران زندیه و زمانی که میرزا عبدالرزاق حاکم شهر کاشان بوده، برمی‌گردد. این حمام به عنوان یکی از میراث‌های تاریخی بازار کاشان شناخته می‌شود.
حمام گذرنو:
این حمام به دوره قاجاریه بازمی‌گردد و یکی از آثار ملی ایران محسوب می‌شود. حمام گذرنو نیز جزء مجموعه تاریخی و فرهنگی بازار کاشان است که هنوز هم مورد استفاده و بازدید قرار می‌گیرد.
عصارخانه مازوچی:
عصارخانه‌ها از جمله ساختمان‌هایی هستند که به دلیل تهیه و تولید روغن از دانه‌های روغنی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، به ویژه برای مصارف خوراکی یا تأمین روشنایی. این ساختمان‌ها به صورت فضای محدودی طراحی می‌شوند و شامل یک سنگ بزرگ و مدور هستند که با استفاده از یک قطعه چوبی قطور به بدن حیوانی مانند اسب، قاطر یا شتر بسته می‌شود. دانه‌های روغنی زیر این سنگ قرار می‌گیرند و با گردش سنگ توسط حیوان در اطراف محور، عملیات روغن‌گیری و ساییدن دانه‌های گیاهی انجام می‌شود.
آسیاب سنگی بازار کاشان:
در انتهای بازار مسگرها، یک آسیاب سنگی وجود دارد که از حدود ۱۵۰ سال پیش وجود دارد و یکی از زیباترین آسیاب‌های سنتی کاشان به شمار می‌رود. این آسیاب سنگی به مردم خدمات می‌دهد و دانه‌های خوراکی مانند هل، فلفل، زردچوبه و غیره را ساییده و به مشتریان تحویل می‌دهد.
بقعه های بازار کاشان:
بقعه های بازار کاشان شامل دو مکان زیر هستند:
۱. بقعه امامزاده درب زنجیر
۲. بقعه شاه یلان
معماری بازار کاشان:
بازار کاشان علاوه بر آثار تاریخی که در خود جای داده، به عنوان یک مکان برای شناخت هنرهای ایرانی مانند مسگری، قالی‌بافی، نقشه‌کشی قالی، رفوگری و رنگرزی هم شناخته می‌شود. به همین دلیل، هر سال گردشگران زیادی به کاشان سفر می‌کنند تا این بازار را ببینند و از هنرهای محلی لذت ببرند.
سخن اخر
بازار، به عنوان یکی از ارکان اصلی شهرهای قدیمی ایران، نقش مهمی در زندگی مردم و خانواده‌ها داشته است. بازار کاشان از چندین راسته، مسجد، کاروانسرا و آب انبار تشکیل شده است که امروزه توجه بسیاری از گردشگران را به خود جلب کرده است. هر سال، تعداد زیادی از مردم به کاشان سفر می‌کنند تا از زیبایی‌های بازار کاشان بهره‌مند شوند و این بناهای تاریخی را ببینند.
در مقاله های بعدی تیزگشت با ما همراه باشید.
