بادگیر چیست؟
بادگیر های ایران سازه‌هایی هستند که از دیرباز در ایران رایج بوده‌اند. هر یک از بادگیرهای ایران بر اساس اقلیم محلی، ارتفاع و جهت باد طراحی شده‌اند. این سازه‌ها عمدتاً در مناطق مرکزی و جنوبی ایران و در ساختمان‌های مذهبی، خدماتی، مسکونی و خانه‌های بزرگ قدیمی یافت می‌شوند.
این سازه‌های چشمگیر ( بادگیر های یاران ) در اقلیم های گرم و مرطوب مانند بندرعباس، بوشهر، قشم و بندر لنگه و همچنین در اقلیم‌های گرم و خشک مانند اصفهان، طبس، یزد، کاشان و دیگر شهرها دیده می‌شوند. شایان ذکر است که بادگیرها در ایران به طور تاریخی به عنوان کولرهای مدرن عمل می‌کردند و فضای مورد نظر را خنک نگه می‌داشتند. این سازه‌ها بر روی پشت بام خانه‌ها، در سازه‌های تاریخی مانند قنات‌ها و در ورودی معادن استفاده می‌شدند. با هدایت هوا از طریق بادگیرها، هوای خنک وارد طبقه همکف و زیرزمین می‌شد و تهویه مؤثری فراهم می‌کرد و از شدت گرما می‌کاست.
انواع بادگیرهای ایران چیست؟
بادگیر های ایران به عنوان نمادهای معماری شناخته می‌شوند و در کشورهای خاورمیانه نیز استفاده می‌شوند. در ایران، بادگیرها به سه نوع اردکانی، کرمانی و یزدی دسته‌بندی می‌شوند.
بادگیرهای اردکانی
بادگیر های اردکانی ساده‌تر و مقرون‌به‌صرفه‌تر از سایر انواع هستند و عمدتاً در منطقه اردکان یافت می‌شوند.
بادگیرهای کرمانی
بیشتر بادگیر های ایران از جمله کرمانی از خشت ساخته شده و ساختار دقیق‌تر و منحصر به فردتری نسبت به بادگیرهای اردکانی دارند. این بادگیرها معمولاً در خانه‌های طبقه متوسط و پایین‌تر یافت می‌شوند. این بادگیرها با طراحی خاص خود هوای گرم و راکد را خارج کرده و هوای تازه را وارد می‌کنند. بنابراین، سایر بادگیرها اغلب به مدل‌های کرمانی شباهت دارند.
بادگیرهای یزدی
بادگیرهای یزدی بزرگتر از سایر انواع بوده و به طراحی چهار یا هشت وجهی معروف هستند. این بادگیرها معمولاً با این شکل متمایز ساخته می‌شوند.
آشنایی با تاریخچه بادگیرهای ایران
تاریخچه بادگیر های ایران به حدود ۷۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. با افزایش دما، این سازه‌های منحصر به فرد بدون نیاز به برق، هوای خنک را به طور طبیعی وارد خانه‌ها می‌کردند. بادگیر های ایران به صورت سازه‌های چهار وجهی طراحی شده‌اند که از هر جهت باد را می‌گیرند و تهویه مؤثری فراهم می‌کنند و دمای داخلی را تا ده درجه کاهش می‌دهند. این بادگیرها در بالاترین نقطه ساختمان‌ها قرار دارند و هیچ نشانه‌ای از فرسودگی نشان نمی‌دهند و به راحتی می‌توان از نزدیک آن‌ها را مشاهده کرد.
کاربرد بادگیرهای ایران بر اساس جهت‌گیری چیست؟
بادگیرهای یک‌طرفه
ساده‌ترین نوع بادگیر های ایران ، بادگیرهای یک‌طرفه هستند. این بادگیرها برای گرفتن بادهای خنک و نسیم‌های ملایم طراحی شده‌اند و عموماً کوچک هستند. برخی بادگیرهای یک‌طرفه برای خارج کردن هوای گرم ساخته شده‌اند و به سمت مخالف بادهای قوی قرار دارند.
بادگیرهای دو‌طرفه
بادگیر های دو‌طرفه دارای دو وجه مجاور هستند و با پنجره‌های باریک و بلند مشخص می‌شوند. این بادگیرها در شهر سیرجان یافت می‌شوند و دارای پایه‌های چوبی هستند که به بیرون گسترش یافته و مقاومت و دوام آن‌ها در برابر بادهای قوی را افزایش می‌دهند.
بادگیرهای سه‌طرفه
بادگیر های سه‌طرفه ، کمتر رایج‌اند. این بادگیر ها دارای سه وجه هستند که وجه بزرگتر به سمت باد قرار دارد و هوای مطلوب از دو طرف وارد می‌شود.
بادگیر های چهار‌طرفه
بادگیر های چهار‌طرفه معمولاً دارای کانال‌های داخلی با دیواره‌های گچی، چوبی یا آجری هستند که به چند دسته تقسیم می‌شوند. یکی از ویژگی‌های برجسته این بادگیرها وجود استخرهایی در پایین کانال‌های بادگیر است که با استفاده از آب خنک، گرد و غبار هوا را فیلتر کرده و هوای تمیز را جایگزین می‌کند. در صورت نبود استخرها، از قنات‌ها برای این منظور استفاده می‌شد. در تابستان، فضای خنک و تمیز اطراف استخرها محل تجمع خانواده‌ها بود.
بادگیر های چند‌وجهی
این نوع بادگیرها در برخی از شهرهای ایران مانند یزد، کرمان و بوشهر دیده می‌شوند. بادگیرهای چند‌وجهی که با هشت وجه ساخته می‌شوند، به دسته پنجم بادگیرهای ایران تعلق دارند.
بادگیرهای چپی
بادگیر چپی که به عنوان نوع ششم طبقه‌بندی می‌شود، دارای لوله‌های منحنی در ساختار خارجی خود است. این نوع بادگیر تنها در سیرجان یافت می‌شود و به خاطر طراحی و نمای منحصر به فرد خود که از آجر و گچ استفاده می‌کند، شناخته می‌شود.
محل قرارگیری بادگیر های ایران کجاست؟
به طور کلی، بادگیر های ایران بیشتر در مخازن آب و خانه‌ها یافت می‌شوند.
بادگیر های ایران در مخازن آب
در مخازن آب، بادگیر های ایران به سمت جهت مناسب باد قرار می‌گیرند. این بادگیرها معمولاً به عنوان دستگاه‌های مکش و خروج عمل می‌کنند.
بادگیرهای خانه‌ها
بادگیرهای خانه‌ها بر اساس میزان نور خورشید طراحی شده و در بخش‌های تابستانی خانه‌ها ساخته می‌شوند. بیشتر این بادگیرها در سمت جنوبی خانه‌ها و ساختمان‌ها، به ویژه در یزد، قرار دارند و عموماً بلند و چهار‌طرفه هستند.
نحوه عملکرد بادگیر های ایران چگونه است؟
بادگیر های ایران با استفاده از باد عمل می‌کنند. این سازه‌ها باد مورد نظر را گرفته و به داخل اتاق‌های اصلی ساختمان‌ها یا مخازن آب هدایت می‌کنند. در برخی ساختمان‌ها، مانند مساجد در مناطق کویری، دهانه بادگیر معمولاً بالای محراب قرار دارد و هوای خنک را به بخش‌های مختلف مسجد وارد می‌کند.
در سایر ساختمان ها، هوا ابتدا از طریق یک حوضچه یا آب‌نمای سنگی با آب خنک عبور کرده و سپس به بخش‌های دیگر ساختمان و اتاق‌ها توزیع می‌شود. این حوضچه سنگی به عنوان فیلتر عمل کرده و گرد و غبار هوا را از بین می‌برد و هوای تمیز را جایگزین می‌کند و بدین ترتیب محیطی دلپذیر در اتاق‌ها فراهم می‌کند.
این توضیحات تنها برخی از روش‌های عملکرد بادگیر های ایران را پوشش می‌دهد و روش‌های دیگری نیز وجود دارند که در اینجا ذکر نشده‌اند.
بادگیرهای ایران – بادگیرهای کاشان
در خصوص بادگیر های ایران، با توجه به مطالعات محدود موجود، باید اشاره کرد که از شانزده ساختمانی که مورد بررسی قرار گرفته‌اند، تنها یکی دارای بادگیر است. این بادگیر متعلق به خانه بروجردی‌ها است که به عنوان میراث ملی ثبت شده است. بادگیرهای این خانه به صورت متقارن و به شکل هلالی بر روی سقف تالار و کلاه‌فرنگی قرار گرفته‌اند و زیبایی معماری ایرانی را به نمایش می‌گذارند.
سخن پایانی
در این مقاله از تیرگشت به آشنایی با بادگیر های ایران پرداختیم. بادگیر های ایران به عنوان نمادهای تمدن ایرانی شناخته می‌شوند. اگرچه تاریخ دقیق اولین بادگیر های ایران مشخص نیست، استفاده از آن‌ها در گذشته گسترده و رایج بوده است. بادگیر های ایران به اشکال مختلف، به ویژه در مناطق مرکزی و جنوبی ایران ساخته شده‌اند و همچنان جزء مهمی از معماری سنتی ایرانی به شمار می‌روند.
در مقاله های بعدی تیزگشت با ما همراه باشید.
